Phương Lan
Nghệ thuật múa chuyên nghiệp Việt Nam từ ngày ra đời luôn tự hào bởi những tác phẩm múa mang đậm tính dân tộc. Mỗi tác phẩm tiếp cận yếu tố dân tộc ở các khía cạnh và cách thức thể hiện khác nhau, nhưng tựu chung lại đều thể hiện tình yêu nước, tinh thần tự hào, tự tôn dân tộc. NSND Thái Ly – “Cánh chim đầu đàn” của ngành múa Việt Nam là một nghệ sĩ đi đầu trong các sáng tác thấm đẫm hồn dân tộc như: Tác phẩm múa “Ka tu”, “Cánh chim và ánh sáng mặt trời” “Người mẹ miền Nam”, “Mâm vàng Cửu Long, “Đôi bờ”, “Bả Khó”, “Hái hoa dâng Bác”, “Bài ca hi vọng”…Trong đó, tác phẩm “Cánh chim và ánh sáng mặt trời” vẫn mang giá trị và sức sống tới ngày hôm nay, qua gần nửa thế kỷ vẫn hiện diện trên sân khấu, trong những chương trình nghệ thuật tầm cỡ quốc gia, quốc tế. Đây được coi là một trong những tác phẩm kiểu mẫu bởi tính dân tộc xuyên suốt tác phẩm từ nội dung đến hình thức thể hiện, mà trước hết là trong phương thức tìm tòi, sáng tạo ngôn ngữ múa. 
Cánh chim và ánh sáng mặt trời được coi là một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của NSND Thái Ly và cũng là một trong số tác phẩm múa solo hay nhất của nghệ thuật múa Việt Nam. Tác phẩm phản ánh chân thực cuộc sống hào hùng của dân tộc, thể hiện tinh thần thời đại và hàm chứa những tư tưởng mang tính triết lý sâu sắc. Cấu trúc của tác phẩm được sắp xếp hợp lý, khúc triết với 3 phần riêng biệt nhưng lại có mối liên hệ chặt chẽ, hài hòa trong một tổng thể cân đối:
Phần một: Giai điệu âm nhạc chậm chạp, nặng nề. Ánh sáng tập trung rọi chiếu vào hình tượng một cánh chim lẻ loi. Những tạo hình, động tác múa dân tộc Khơme hoà vào những tư thế, động tác của múa cổ điển Châu Âu được láy đi, láy lại tạo nên sự mới lạ. Cánh chim cố gắng vươn lên nhưng lại gục xuống, hai tay buông thõng trong hơi thở nặng nề, diễn tả sự đè nén, u uất của cánh chim trong đêm dài giá lạnh, mang lại nhiều xúc cảm cho người xem.
Biên đạo Thái Ly đã khéo léo đưa những tư thế, động tác của múa ballet vào những động tác sinh hoạt của loài chim (rỉa lông, rỉa cánh) và cách điệu hoá để xây dựng khúc múa đặc trưng của loài chim đang rung cánh, rũ những giọt sương đêm rơi xuống. Những đoạn múa chuyển tiếp được xử lí thông minh, khéo léo để tạo ý tứ, nội dung và sự liên kết các phần của điệu múa.
Phần hai: Nét nhạc chuyển sang rộn rã với tiết tấu nhanh thể hiện sự chuyển biến tâm trạng sang một sắc thái mới, đó là cánh chim trước rạng đông. Đôi chân thoăn thoắt chuyển động về phía trước, ra giữa sân khấu rồi quay lại vỗ mạnh đôi cánh như đang kìm nén những cảm xúc vui tươi, xốn xang. Sau đó cánh chim vươn lên trong một loạt động tác bật bàn tay mau lẹ từ thấp lên cao của múa Khơme, gợi lên sự thức tỉnh mạnh mẽ. Nối tiếp là những bước múa ung dung, khoáng đạt hoà trong tiếng chim hót thánh thót, thể hiện khát vọng của con người muốn thoát khỏi ách nô lệ tăm tối, vươn lên cuộc sống mới.
Phần ba: Âm nhạc vang lên trong sáng, đầy hứng khởi. Hình ảnh ẩn dụ chú chim với tâm trạng tràn đầy hạnh phúc và niềm tin đón ánh sáng mặt trời đang dâng lên sưởi ấm con người và cỏ cây, hoa lá. Khúc múa sinh động của đôi cánh tay lần lượt đưa sang hai bên kết hợp với dáng người và chuyển động đầu được thực hiện liên tục từ thấp lên cao trong tiết tấu âm nhạc nhanh dần như cánh chim vươn lên theo ánh sáng mặt trời. Cánh chim bỗng tràn đầy sinh lực, biểu hiện trong khúc múa đầy hứng khởi gồm nhiều động tác kỹ thuật khó, nhảy lớn, nhảy quay và dừng lại ở các tạo hình tư thế lớn. Hàng loạt các động tác múa ballet gắn kết với những dáng dấp, đường nét điêu khắc của múa truyền thống Khơme trên tuyến múa vòng tròn tạo nên cao trào của điệu múa.
Với nghệ thuật kết cấu múa dân tộc, biên đạo Thái Ly và nhạc sĩ Xuân Hoà đã khắc hoạ được hình tượng nghệ thuật mang tính ẩn dụ về một cánh chim vươn đôi cánh rộng bay trên bầu trời bao la, trong ánh sáng mặt trời của một ngày mới.
Điệu múa được kết thúc bằng hình tượng cánh chim trong ánh sáng rực rỡ hoà cùng những âm thanh rộn ràng, bay bổng, chứa đựng đầy cảm xúc hy vọng về một tương lai tốt đẹp. Cánh chim khao khát tự do đã tung cánh giữa màn đêm, bay đến vùng ánh sáng cách mạng. Đây là hình ảnh ẩn dụ đậm chất thơ bay bổng, mang tính khái quát và biểu trưng cao, được diễn đạt hết sức tinh tế, thể hiện khát vọng vươn tới tự do của con người. Mặt trời là biểu tượng cho ánh sáng của sự tự do, cánh chim dang rộng đôi cánh chính là con người Việt Nam, dân tộc Việt Nam với khát khao hòa bình, độc lập. Có thể nói, tinh thần dân tộc luôn thấm đẫm trong từng động tác múa, trong tư duy và cách cảm, cách nghĩ của biên đạo Thái Ly về cuộc đời.
Cánh chim và ánh sáng mặt trời lấy cảm hứng từ thực tế đất nước bị chia cắt làm hai miền Nam – Bắc vào những năm 60 của thế kỉ XX. Khi ấy đồng bào miền Nam sống trong cảnh áp bức, đau thương và cả dân tộc đều chung một ý chí, một khát khao là giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước. Là người nghệ sĩ yêu nước, có cảm quan chính trị nhạy bén, cảm nhận được sâu sắc nỗi đau của dân tộc, nghệ sĩ Thái Ly đã phản ánh ước vọng lớn lao của đồng bào trong tác phẩm có tựa đề tuyệt đẹp – Cánh chim và ánh sáng mặt trời.
NSND Đoàn Long đã nhận xét rằng: “Ở đây, biên đạo không chỉ giới hạn ở chỗ tìm cho điệu múa một cái tên mang tính văn học gợi cảm, đầy hình ảnh. Đằng sau cái tên ấy là một “tứ” giàu chất thơ. Đó là niềm tin son sắt, là nỗi khát khao cháy bỏng như cánh chim muốn thoát khỏi đêm đen mịt mùng, đôi cánh rộng mở phóng khoáng, vùng vẫy nơi bầu trời quê hương lồng lộng, đầy hương sắc và nắng gió.”
Điều làm nên sức sống vững bền cho tác phẩm Cánh chim và ánh sáng mặt trời trong suốt gần 60 năm qua chính là ở sự tìm tòi sáng tạo ngôn ngữ biểu hiện mang đậm sắc thái dân tộc, đồng thời chứa đựng hơi thở thời đại để chuyển tải ý tưởng sâu sắc mang tính nhân văn của tác giả. Qua bàn tay tài hoa của NSND Thái Ly, ngôn ngữ múa đã được hòa trộn sáng tạo theo một xu hướng mới, đó là lấy múa cổ điển Châu Âu làm ngôn ngữ chính kết hợp hài hoà với chất liệu múa Khơme, khiến cho các động tác tạo hình vừa dân tộc, vừa hiện đại, có sức biểu hiện nghệ thuật cao. Các yếu tố âm nhạc, múa, thiết kế mĩ thuật sân khấu cũng được tính toán sao cho phối hợp hài hòa, tạo hiệu ứng truyền tải thông điệp của tác phẩm. Hình ảnh chú chim với một cái mũ, một cái xây, hai miếng vải voan mỏng cùng những chi tiết trang trí ở cánh và đôi chân đã tạo ra một tổng thể đẹp mắt. Quả thực, để xây dựng lên một tác phẩm múa đỉnh cao như vậy, ngoài tài năng tuyệt vời, còn là sự lăn xả, nhiệt huyết với nghề và sự chắt chiu vốn sống ở đời mà không dễ gì có được. Trong nhật ký hành quân của nhạc sĩ Hoàng Việt đã ghi lại: “…Thái Ly da tái xanh vì sốt rét vẫn nhịp nhàng, uyển chuyển, đầy tinh tế trong tiết mục Cánh chim và ánh sáng mặt trời biểu diễn phục vụ những chiến sĩ đang cùng hành quân về phương Nam. Hình ảnh đầy cảm xúc ấy in lên nền xanh sẫm của rừng đại ngàn Trường Sơn như một bản tráng ca tràn đầy niềm tin vào thắng lợi…”.
Cánh chim và ánh sáng mặt trời được coi là tác phẩm kiểu mẫu, từng được mang đi biểu diễn ở nhiều quốc gia tại châu Âu, châu Á, châu Mỹ, đồng thời cũng được nhiều lứa diễn viên múa hóa thân biểu diễn thành công như: NSND Chu Thúy Quỳnh, NSND Hà Thế Dũng, Nghệ sĩ Phúc Hùng… Năm 1996, Cánh chim và ánh sáng mặt trời trong chùm tác phẩm xuất sắc của NSND Thái Ly được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh và trở thành di sản quý giá của nghệ thuật múa Việt Nam. Tính dân tộc nhưng mang hơi thở thời đại đã giúp tác phẩm có sức sống lâu bền, qua đây cũng thể hiện tính cách và góc nhìn đầy nhân văn của người nghệ sĩ tài hoa – NSND Thái Ly.
